Wat gebeurde er in Tsjernobyl?

Op 26 april 1986 werd reactor 4 van de kerncentrale van Tsjernobyl stilgelegd voor onderhoud. Tegelijk zou ook een nieuw noodsysteem getest worden. Maar tijdens het stilleggen daalde het vermogen van de reactor te snel. De uitbaters probeerden het vermogen terug op te drijven door veel meer controlestaven (die de reactiviteit in de reactorkern mee controleren) uit de kern te trekken dan toegelaten. Bovendien werd ook een automatische beveiliging uitgeschakeld. 

Tegen alle verwachtingen steeg het vermogen van de reactor meer dan voorzien. De operatoren wilden de reactor manueel stoppen door de controlestaven volledig te laten vallen. Een aantal staven viel echter niet volledig in de kern.
Daarna hoorden waarnemers buiten de centrale kort na elkaar 2 ontploffingen. Brandend materiaal werd in de lucht geschoten en stak het gebouw met de turbine in brand. Het reactordeksel was opgelicht van de reactor en lag scheef. De reactorkern, opgebouwd uit grafietblokken waarin zich de splijtstofelementen bevinden, stond in brand.

Wat was de oorzaak van het kernongeval in Tsjernobyl?

Het kernongeval in Tsjernobyl was het gevolg van een combinatie van verschillende factoren:

• Het onveilige ontwerp van de centrale, o.a. met een reactor die inherent onstabiel was, brandbaar grafiet als moderator, gebrekkige controlestaven en slechts een eenvoudig reactorgebouw.
• Menselijke fouten, omdat het personeel onvoldoende was opgeleid om de werking en de belangrijke rol van bepaalde veiligheidssystemen goed te begrijpen en correct te reageren op afwijkingen.
• Een laag veiligheidsbewustzijn, wat zich o.a. uitte in het bewust afwijken van de operationele procedures, het negeren van veiligheidsvoorschriften en het langdurig uitschakelen van veiligheidssystemen.
• Een omgeving waarin autoritaire leiders hun wil van bovenaf oplegden, zonder rekening te houden met de twijfels of kritische opmerkingen van hun medewerkers of experts.

Een test uitgevoerd in onveilige omstandigheden en een aaneenschakeling van fouten en verkeerde beslissingen leidden tot een ongecontroleerde nucleaire kettingreactie en vermogensstijging in de reactor, waardoor die oververhitte en ontplofte.

Kan dit ook gebeuren in de Belgische kerncentrales?

Neen, want

• Het ontwerp van de Belgische kerncentrales is inherent veel veiliger en vertoont niet de gebreken die mee tot het kernongeval van Tsjernobyl geleid hebben.
• Het personeel van de Belgische kerncentrales is veel beter opgeleid dan de operatoren van Tsjernobyl en wordt getraind om procedures correct te gebruiken, efficiënt samen te werken, te stoppen bij twijfel, en menselijke fouten te voorkomen door speciale technieken toe te passen.
• In de Belgische kerncentrales heerst een open cultuur waarin iedereen zijn twijfels of bekommernissen vrij kan uiten, problemen kan aankaarten en fouten transparant kan melden.
• De veiligheid van de Belgische kerncentrales wordt strikt opgevolgd door heel wat onafhankelijke instanties. Geen enkele andere sector wordt zo streng gecontroleerd. De kerncentrales ondergaan jaarlijks gemiddeld zo’n 50 onafhankelijke audits, dat betekent bijna 1 audit per week. De rapporten zijn vaak openbaar. Zowel nationale als internationale nucleaire experts bevestigen dat de Belgische kerncentrales veilig zijn. 

Dankzij die combinatie van een sterk ontwerp, correcte werkwijzen en veiligheidsbewust gedrag verzekeren wij de veilige uitbating van onze kerncentrales.

In welke opzichten is het ontwerp van de Belgische kerncentrales anders dan dat van Tsjernobyl?

De kerncentrale van Tsjernobyl was van het RBMK-type: een reactor met water als koelmiddel en grafiet als moderator (= materiaal dat de neutronen afremt die vrijkomen bij de kernreactie). RBMK-reactoren kwamen alleen voor in de Sovjet-Unie. Dit type reactor was inherent onstabiel en voldeed ten tijde van de bouw al niet aan de westerse veiligheidsnormen.

De Belgische kerncentrales zijn van het PWR-type (pressurized water reactor of drukwaterreactor). In dit type reactoren wordt water zowel als koelmiddel en als moderator gebruikt. Drukwaterreactoren zijn inherent veilig en stabiel. De meeste kerncentrales wereldwijd die vandaag operationeel zijn, behoren tot het PWR-type.

Algemeen heeft een PWR-reactor enkele belangrijke voordelen ten opzichte van een RBMK-reactor, bijvoorbeeld:

• Een PWR heeft een “negative void coefficient” en is dus intrinsiek stabiel: wanneer de temperatuur van het primaire koelwater stijgt, vertraagt de kernreactie en zakt het vermogen. Bij een RBMK-reactor gebeurt net het omgekeerde: wanneer de temperatuur van het primaire koelwater stijgt, versnelt de kernreactie, waardoor de temperatuur van het koelwater verder stijgt, enz. Dit kan leiden tot een oncontroleerbare kernreactie en vermogensstijging, wat ook gebeurd is in Tsjernobyl. 
• Een RBMK-reactor maakt gebruik van grafiet als moderator, d.w.z. om de snelle neutronen in de kern af te remmen. Grafiet is echter tamelijk brandbaar . Een PWR maakt gebruik van water als moderator.

De Belgische kerncentrales hebben nog andere belangrijke voordelen:

• Met behulp van de controlestaven kan de kernreactie binnen 2 seconden volledig stilgelegd worden. De controlestaven vallen puur door zwaartekracht in de reactor en moeten er niet ingeduwd worden, zoals wel het geval was in Tsjernobyl.
• De Belgische kerncentrales zijn uitgerust met uitgebreide veiligheidssystemen, die bovendien driedubbel uitgevoerd zijn. Deze veiligheidssystemen zijn gehuisvest in gebunkerde gebouwen die tegen alle mogelijke gebeurtenissen bestand zijn.
• De Belgische kerncentrales beschikken over dubbelwandige reactorgebouwen van gewapend beton, die ontworpen zijn om de radioactiviteit binnenin het gebouw gevangen te houden bij een ongeval. De Sovjet-RBMK-reactoren waren niet beschermd door een dergelijke sterke constructie.

Hoe menselijke fouten voorkomen in de Belgische kerncentrales?

We reduceren het risico van menselijke fouten via onze werkwijzen en gedrag.

Voor elke handeling die onze medewerkers moeten uitvoeren, bestaan gedetailleerde procedures die ze nauwkeurig volgen. Daarnaast voorzien we onafhankelijke controles om de kwaliteit van het geleverde werk te verzekeren.

Verder trainen we onze mensen op veilig gedrag en passen effectieve technieken toe om menselijke fouten te voorkomen:

• We hameren voortdurend op het prioritaire belang van de nucleaire veiligheid.
• De operatoren in de controlezaal worden opgeleid en getraind om ook onder stress en tijdens noodsituaties efficiënt te blijven samenwerken.
• We leren hen om altijd te stoppen bij twijfel en zo nodig hulp of extra controle te vragen.
• Door effectieve communicatie voorkomen we misverstanden: indien iemand bijv. bevestiging vraagt, antwoorden we door de informatie volledig te herhalen in plaats van gewoon ‘ja’ of ‘OK’ te zeggen.
• Belangrijke of moeilijke interventies worden vooraf geoefend op schaalmodellen of in een simulator.
• We moedigen onze mensen aan om problemen of fouten transparant te melden en de grondoorzaak te achterhalen door onderzoek en analyse.
• We creëren een open cultuur waarin twijfels of zorgen vrij bespreekbaar zijn.

Bovendien zijn de veiligheidssystemen van onze kerncentrales ontworpen om menselijke fouten op te vangen en te compenseren.

Welke lessen heeft de nucleaire industrie getrokken uit het ongeval van Tsjernobyl?

Na het kernongeval in Tsjernobyl is de World Association of Nuclear Operators (WANO) opgericht. Deze organisatie verenigt meer dan 120 uitbaters van meer dan 430 kerncentrales overal in de wereld en heeft als missie om ervoor te zorgen dat een ongeval als dat van Tsjernobyl nooit opnieuw kan gebeuren.

Via WANO werken alle spelers in de sector samen om hun kerncentrales zo veilig mogelijk uit te baten en dagen ze elkaar voortdurend uit om beter te doen. Dat doen ze door internationale richtlijnen en standaarden te definiëren, door elkaar te auditeren via peer reviews, door goede praktijken uit te wisselen en door belangrijke operationele informatie en ervaringen met elkaar te delen. WANO besteedt daarbij ook altijd veel aandacht aan de menselijke factor, die een belangrijke rol heeft gespeeld in het ongeval van Tsjernobyl.

Wat is de huidige situatie in Tsjernobyl?

Sinds de ramp in 1986 is het stralingsniveau vele honderden keren afgenomen. Daarom zijn de meeste van de besmette gebieden op dit moment weer veilig voor bewoning en economische activiteit. Echter, de zone in de onmiddellijke omgeving van de centrale (de Exclusion Zone, in een straal van 30 kilometer van de centrale) zal intensief gesaneerd moeten worden en is momenteel nog niet permanent bewoonbaar. Korte bezoeken aan de zone kunnen ondertussen wel, zelfs zonder beschermende kledij.

In augustus 2010 startte de bouw van een sarcofaag over de reactor. Deze koepel van 108 meter hoog en 162 meter lang werd ondertussen geïnstalleerd. Zo kan men de decontaminatie aan de binnenkant van het reactorgebouw verderzetten. 

Deze sarcofaag is gebouwd om te kunnen weerstaan aan extreme temperatuurschommelingen tussen -40°C en +40 °C, aan extreme weersomstandigheden en radioactiviteit. De structuur bestaat uit twee lagen waarvan de tussenlaag in lichte onderdruk staat. Dit systeem voorkomt dat de radioactiviteit naar buiten ontsnapt en laat de toekomstige ontmanteling van de reactor toe.